هر چیزی که بتوان از آن پاسخ پرسش‌های تحقیق را به صورت علمی برگرفت منبع شمرده می‌شود. منابع اسلامی برای کشف مجهولات و دریافت واقعیت‌ها، متعدد و متنوع‌اند.

کتابخانه و کتاب یکی از ابزارهای اصلی علم و پژوهش، به ویژه در تحقیق‌های اسنادی و مدارکی یا کتابخانه‌ای است و محقق باید با انواع منابع و کارکردها و اهمیت آن‌ها آشنایی کافی داشته باشد و بتواند براساس اولویت‌ها و اعتبار منابع، از آن‌ها در جای خود استفاده کند.

در منبع‌شناسی باید ماهیت و کارکرد منابع را بشناسیم و بدانیم که در مراحل مختلف تحقیق، از کدام منبع و در کجای تحقیق باید استفاده کنیم.

انواع منابع

1. منابع به اعتبار صورت‌های متنوع

منابع به اعتبار صورت‌های متنوع تقسیم می‌شوند به:

الف. اشخاص: از طریق مصاحبه

ب. تصاویر: انواع عکس، فیلم، نقاشی، مجسمه

ج .گفتارها: مصاحبه و سخنرانی

د. اشیاء: آثارباستانی ، سکه‌ها، ظروف، سنگ‌ها و…

ه. اماکن مختلف جهان

و. منابع چند رسانه‌ای (لوح فشرده، نرم افزار، نوارهای صوتی و تصویری و منابع اینترنتی)

ز. منابع مکتوب: کتاب‌ها، مقالات، پایان نامه‌ها، اسناد و یاداشت‌ها

در میان منابع فوق، به توضیح منابع مکتوب می‌پردازیم؛ به دلیل اهمیتی که در تحقیقات اسناد و مدارکی دارند و در پژوهش‌های علوم دینی کاربرد فراوانی دارند.

اقسام منابع مکتوب

منابع مکتوب را می‌توان به دو دسته منابع مرجع و منابع غیرمرجع تقسیم‌بندی کرد.

تعریف منابع مرجع: منابعی هستند که مهم‌ترین و کلیدی‌ترین مطالب را فشرده وار و به آسانی در اختیار محقق قرار می‌دهند، به گونه‌ای که محقق با مراجعه به این منابع در کوتاه‌ترین زمان، اطلاعات ضروری اولیه را در یک موضوع به دست می‌آورد. مانند: دائره المعارف‌ها، فرهنگ واژگان، فرهنگ اصطلاحات و اصطلاح نامه‌ها ، معجم‌ها ، سالنامه‌ها و سفرنامه‌ها

اقسام منابع مرجع

تقسیم منابع مرجع بر اساس محتوا

منابع مرجع براساس محتوا به چند دسته قابل تقسیم هستند:

الف) فرهنگ واژگان: این منابع به تک زبانه و چند زبانه و همچنین به عمومی (مانند لغت نامه دهخدا) و تخصصی (فرهنگ واژگان فقهی یا فلسفی و…) تقسیم می‌شوند.

ب) دائره المعارف‌ها: عمومی (دائره المعارف مصاحب) و تخصصی (دائره المعارف قرآن کریم)

ج) فهرست‌ها: مانند معجم‌های لفظی، کتابنامه یا مقاله نامه‌ها، مشاهیرنامه، اصطلاح‌نامه (که واژه‌های نزدیک معنا را کناریکدیگر قرار می دهد)، اطلس‌ها (اطلاعات وابسته به یک دانش مثلا جغرافیا، کالبدشناسی، گیاهان، مناطق عملیاتی هشت سال دفاع مقدس و… راگردآوری می کند.)

این منابع ما را به منابعی راهنمایی می‌کنند که پاسخ ما در آنها نهفته است.  مطالب و محتوای این منابع مستقیم و فی نفسه مطلوب ما نیستند بلکه نقش واسطه‌‍ای و جنبه ابزاری دارند.

تقسیم منابع مرجع براساس نقش و کارکرد مستقیم و غیرمستقیم

الف) کتاب های مرجع اصلی یا دست اول که منبع مستقیم اطلاعات است و پژوهنده پاسخ پرسش خود را مستقیم از آنها می‌گیرند. مانند دائره المعارف‌های عمومی و تخصصی ، واژه‌نامه‌ها ،دست‌نامه‌ها و…

ب) کتاب های مرجع دست دوم یا هدایت کننده که جوینده را مانند پل به مرجع دیگر می‌رسانند و پاسخ پرسش او را در بردارند. این مراجع عبارت اند از: کتاب‌شناسی، فهرست‌ها، مقاله‌ها، چکیده‌نامه‌ها، نمایه‌ها.

بسیاری از منابع ما رابه منابع لازم می‌رساند و جنبه معرفی کننده دارند. این منابع را “منابع واسطه” می‌نامیم.

به این‌ها باید پیش از منابع اصلی یا غیرواسطه‌ای خود مراجعه کرد. مانند معجم‌های لفظی و موضوعی وکشف الایات‌ها، نمایه‌ها، الدلیل‌ها (مانند دلیل المیزان که موضوع‌های مطرح در تفسیرالمیزان را برای ما فهرست می‌کند.) در برابر اینها منبع اصلی یا غیر واسطه‌ای خود، هدف محقق است و پژوهشگر به منظور استفاده، نقل و نقد مطالب آن‌ها ، از این منابع استفاده می‌کند.

نکته: در اخلاق پژوهش، صلاح نیست که محقق بدون مراجعه به منبع اصلی، نام و مشخصات یک یا چند منبع را از منابع واسطه‌ای برگیرد و در ذیل تحقیق خود بنویسد.

2- منابع به اعتبار مخاطب

منابع به اعتبار مخاطب به چهار دسته تقسیم می‌شوند:

 الف) عمومی: به همه عرصه‌های زندگی مربوط می‌شود و مخاطبان متنوعی دارد.

ب) درسی: مربوط به فراگیران خاص است و سطح دارد.

ج) علمی تخصصی: مربوط به رشته علمی خاص هستند؛ مثل کتب پزشکی

د) مرجع‌ها

 منبع: برگرفته از کتاب «خودآموز مقدمات پژوهش» دکتر حسن اسلامپور